· 24 czerwca obchodzimy Światowy Dzień Chorych na Osteoporozę. Z tej okazji o fizjoterapii i fizjoprofilaktyce osteoporozy rozmawiamy z dr hab. n. o zdr. Agnieszką Sozańską, prof. UR z Instytutu Nauk o Zdrowiu Kolegium Nauk Medycznych Uniwersytetu Rzeszowskiego.
Czym jest osteoporoza i jaka jest skala tego zjawiska?
Osteoporoza wg definicji WHO to systemowa choroba układu szkieletowego charakteryzująca się niską masą kostną i zaburzeniami mikroarchitektury tkanki kostnej, prowadząca do mniejszej wytrzymałości kości i podatności na załamania. Szacuje się, że obecnie w Polsce na osteoporozę choruje ok. 5% społeczeństwa, dotyka przede wszystkich osoby starsze, głównie kobiety. Obecne dane wskazują, że na osteoporozę w Polsce choruje ponad 2 mln osób w wieku 50 lat i więcej, w tym 1,7 mln to kobiety. I tu mówimy wyłącznie o osobach zdiagnozowanych.
Czy osteoporoza dotyczy tylko osób starszych? Czy są nią zagrożone także grupy młodszych pacjentów?
Choroba dotyczy przede wszystkim kobiet w wieku pomenopauzalnym oraz starszych mężczyzn, najczęściej w wieku 70 lat i więcej. Niemniej coraz częściej zdarzają się przypadki osteopenii czy osteoporozy u osób młodszych, szczególnie chorych na choroby przewlekłe i przyjmujących długotrwale leki wpływające na metabolizm kości. W wielu przypadkach obniżona masa kostna nie jest rozpoznawana, dopóki nie wystąpi złamanie. Coraz częściej mówi się o osteoporozie jako chorobie cywilizacyjnej, związanej z niewłaściwym odżywianiem, stosowaniem używek i niskim poziomem aktywności fizycznej.
Co jest najgroźniejszego w osteoporozie?
W przypadku osteoporozy groźny jest jej „podstępny” przebieg i finał (powikłanie) w postaci złamań. Często przez lata rozwija się zupełnie bezobjawowo. Dopiero wystąpienie złamania, często niskoenergetycznego, staje się sygnałem alarmowym do podjęcia leczenia.
Do typowych miejsc złamań należą: szyjka kości udowej, nasada dalsza kości promieniowej oraz żebra. W przypadku zaawansowanej osteoporozy obserwujemy zmianę postawy ciała chorego, zmniejszenie wysokości ciała, pogłębienie kifozy piersiowej, dolegliwości bólowe kręgosłupa wynikające z ucisku na struktury nerwowe na skutek kompresyjnego złamania trzonów kręgów i zmniejszania przestrzeni w otworach międzykręgowych.
W jaki sposób diagnozowana jest osteoporoza?
W związku z tym, iż degradacji mikroarchitektury nie da się zmierzyć klinicznie w prosty sposób, standardem jest ocena gęstości mineralnej kości (BMD). Wartość BMD mniejsza o 2,5 odchylenia standardowego od średniej wartości BMD młodych dorosłych kobiet wskazuje na występowanie osteoporozy (BMD T-Score ≤-2,5).
Czy możemy zapobiec rozwinięciu się choroby?
Profilaktyka pierwotna polega przede wszystkim na aktywności fizycznej od najmłodszych lat, pełnowartościowej diecie i ogólnie zdrowym stylu życia. Ważna jest także diagnostyka w kierunku osteoporozy po 50. roku życia oraz w młodszym wieku w przypadku chorób przewlekłych lub farmakoterapii mającej wpływ na ubytek masy kostnej.
Profilaktyka wtórna to oprócz stymulacji metabolizmu kostnego poprzez obciążanie tkanki kostnej w trakcie ćwiczeń to przede wszystkim zapobieganie upadkom, a więc ćwiczenia równoważne, koordynacyjne, posturalne, wytrzymałościowe oraz diagnostyka zaburzeń równowagi. Bardzo ważna w profilaktyce pierwotnej, jak i wtórnej jest edukacja, zarówno co do aktywności fizycznej i jej znaczenia dla zdrowia kości, ale także związana z organizacją środowiska życia w celu zmniejszenia ryzyka upadku. To jest szczególnie istotne w przypadku osób starszych – eliminacja w najbliższym otoczeniu elementów mogących zwiększać ryzyko upadku takich jak: progi, niezamocowane dywaniki, złe oświetlenie przestrzeni mieszkalnej, wysoko zamieszczone szafki prowokujące do wspinania się itp.
W jaki sposób fizjoterapia może pomóc pacjentowi z osteoporozą?
W przypadku młodszych pacjentów, u których spotkamy się z osteopenią lub początkami osteoporozy, i u których stan zdrowia pozwala na prowadzenie intensywniejszych form fizjoterapii, wskazany będzie przede wszystkim trening medyczny nastawiony na wywieranie osiowego obciążenia szkieletu, ściskania i rozciągania tkanki kostnej w celu mobilizowania układu kościotwórczego do pracy. W każdym przypadku pacjenta z obniżoną masą kostną konieczne jest wprowadzenie ćwiczeń równoważnych i koordynacyjnych, aby zapobiegać upadkom i wynikającym z tego powikłaniom w postaci złamań.
W przypadku osób starszych, zwłaszcza z zaawansowanymi zmianami osteoporotycznymi (hiperkifozą, dolegliwościami bólowymi kręgosłupa itd.) sytuacja będzie zdecydowanie bardziej skomplikowana i zindywidualizowana. Przy ostrym bólu kręgosłupa i pogłębionej kifozie pierwsze działania będą nastawione na zmniejszenie bólu i korektę postawy ciała, zwiększenie wyprostu w odcinku piersiowym i poprawę ruchomości żeber. Po redukcji bólu przystępujemy do ćwiczeń terapeutycznych korygujących dysbalans mięśni posturalnych, ćwiczeń równoważnych i koordynacyjnych oraz ćwiczeń funkcjonalnych nastawionych na naukę poprawnych i bezpiecznych czynności dnia codziennego. Istotna będzie także praca nad wytrzymałością mięśniową. W razie potrzeby pomoc w zaopatrzeniu w niezbędny sprzęt ortopedyczny, np. ortezy, stabilizatory, laski. Jeszcze inny protokół będzie w przypadku osób po złamaniu szyjki głowy kości udowej.
Na czym polega profilaktyka upadków i jakimi narzędziami dysponuje fizjoterapeuta?
W profilaktyce upadków ważne jest instruowanie pacjenta co do postępowania w codziennych sytuacjach np. strategia typu „wolne ręce”, czyli np. noszenie plecaka zamiast siatki na zakupy, aby w razie sytuacji krytycznej wykorzystać obie ręce do amortyzacji upadku. Stosowanie odpowiedniego obuwia dobrze stabilizującego stopę z podeszwą antypoślizgową czy unikanie zagrożeń i nie wychodzenie na zewnątrz w przypadku oblodzenia nawierzchni.
Bardzo ważna jest diagnostyka i wczesne wykrywanie zmian w zakresie kontroli równowagi i postawy ciała związanych z wiekiem (np. osłabienia siły mięśniowej, zaburzeń nerwowo-czuciowych, upośledzenia narządów zmysłów) oraz związanych z występowaniem chorób przewlekłych lub przyjmowanymi lekami.
Jeśli chodzi o badania, jakie powinien przeprowadzić fizjoterapeuta, to przede wszystkim istotne jest zebranie wywiadu o upadkach z okresu ostatniego roku, ocena chodu, równowagi i siły mięśniowej. Przykładowymi, prostymi, ale miarodajnymi testami do oceny ryzyka upadku, są testy tandemowe, test Tinetti, Test Up&Go, Skala Równowagi Berg czy próba Romberga. Istotna jest także ocena występowania hipotonii ortostatycznej. Inne ważne kwestie to ocena stosowanego przez pacjenta sprzętu czy pomocy ortopedycznych oraz ewentualnych zagrożeń w domu związanych z występowaniem różnych czynników środowiskowych. Dodatkowo dochodzi kwestia wstępnej oceny ostrości widzenia, funkcji kognitywnych czy zażywanych leków np. z grupy benzodiazepin. W przypadku podejrzenia zaburzeń związanych z tymi ostatnimi – ważne jest skierowanie pacjenta na konsultację do lekarza specjalisty lub lekarza rodzinnego.
* * *
Dr hab. n. o zdr. Agnieszka Sozańska, prof. UR
Ukończyła studia magisterskie na kierunku fizjoterapia oraz studia magisterskie na kierunku wychowanie fizyczne specjalność rehabilitacja. Uzyskała tytuł doktora nauk medycznych na Uniwersytecie Medycznym w Lublinie. Otrzymała tytuł Executive MBA w Instytucie Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk w Warszawie oraz stopień doktora habilitowanego nauk o zdrowiu w Instytucie Medycyny Wsi w Lublinie.
Pracuje na stanowisku profesora w Kolegium Nauk Medycznych Uniwersytetu Rzeszowskiego. Pełni funkcję Zastępcy Dyrektora, Instytutu Nauk o Zdrowiu KNM UR. Jest kierownikiem kierunku fizjoterapia oraz kierownikiem Laboratorium naukowego Gerontoprofilaktyki Przyrodniczo-Medycznego Centrum Badań Innowacyjnych UR. Jest także kierownikiem Koła Naukowego Fizjoterapii w Geriatrii i Profilaktyce Zdrowia. Naukowo zajmuje się przede wszystkim problematyką niepełnosprawności oraz zdrowia osób starszych. Zawodowo jako fizjoterapeuta pracuje w Health Centre s.c. NZOZ w Trzcianie. Ekspert ds. osób starszych w projekcie „Profesjonalizacja usług asystenckich i opiekuńczych dla osób niesamodzielnych – nowe standardy kształcenia i opieki”. W ramach grantu NCBiR „Systemowa edukacja nieformalna Uniwersytetu Rzeszowskiego przestrzenią rozwoju słuchaczy UTW-UR” prowadziła badania w module „Zdrowy Styl Życia”. Ekspert ds. polityki senioralnej w międzynarodowym projekcie „HoCare 2.0. oraz projekcie „DigiCare4CE – Transformacja cyfrowa placówek opieki długoterminowej dla osób starszych”.
