Pandemia uwypukliła występującą od lat zadziwiającą polaryzację – niebywały rozwój nauki i rozwój praktyki opartej na nauce, ale także rozkwit zjawisk zaprzeczania nauce. Przedstawiciele zawodów ochrony zdrowia i nauki są zachęcani do prowadzenia w duchu społecznej odpowiedzialności systematycznych działań edukacyjnych dla ograniczania groźnych dla zdrowia publicznego postaw i zachowań zaprzeczania pandemii i kontestacji zasad bezpieczeństwa.
Infodemia
Wyzwania dotyczące zjawisk odrzucania nauki i rozpowszechniania poglądów nienaukowych [1] uległy nasileniu w czasie pandemii COVID-19 [2].
Rozprzestrzenianie się dezinformacji i błędnych informacji na temat COVID-19 jest porównywane do pandemii. Zdrowotne i społeczne skutki „infodemii” skłoniły Światową Organizację Zdrowia i Organizację Narodów Zjednoczonych do podjęcia skoordynowanych przeciwdziałań i wyznaczenia zadań dla państw członkowskich [3].
Z drugiej strony unaoczniło się znaczenie praktyki opartej na wiedzy. Widać, jak poważnie stosowane są zasady evidence-based practice, w tym prowadzenia badań wtórnych, formułowania rekomendacji i tworzenia ich możliwie przystępnych opracowań, z których powinni korzystać przygotowani praktycy.
„Fałszywe informacje rozprzestrzeniają się szybciej i łatwiej niż ten wirus, i są tak samo niebezpieczne.”
Tedros Adhanom Ghebreyesus, Dyrektor Generalny Światowej Organizacji Zdrowia, 15 lutego 2020 r. [4].
Badania i rekomendacje, praktyka oparta na wiedzy
W czasopiśmie the BMJ opublikowano tzw. „żywy przegląd systematyczny” (living systematic review) z metaanalizą sieciową, zawierający analizę dowodów naukowych i rekomendacje dotyczące farmakoterapii w COVID-19 [5] przygotowane zgodnie z klasyfikacją GRADE [6]. Artykułowi towarzyszy interaktywna infografika, zawierająca kluczowe informacje o zaleceniach i poziomie dowodów skuteczności działania dotychczas badanych leków. Publikacja jest aktualizowana wraz z pojawianiem się nowych badań spełniających kryteria wiarygodności i adekwatności.
Aby zaprezentować decydujące dla formułowania rekomendacji i dla analizowania dostępnych publikacji zasady, przedstawiono oparte na tej infografice [5] wybrane ryciny, z informacjami dostępnymi 11 listopada 2020 r., (ostatnia aktualizacja: 11 września 2020 r.) Wybraną miarą efektu jest śmiertelność
Kluczowa różnica pomiędzy żywym przeglądem systematycznym (living systematic review) a konwencjonalnym przeglądem systematycznym to dynamiczny format publikowanego wyłącznie online podsumowania dostępnych dowodów, który jest błyskawicznie i często aktualizowany. (…) Żywe przeglądy systematyczne należą do „nadchodzących ekosystemów wiedzy o zdrowiu” [7].
Autorzy [5] formułują rekomendacje o co najwyżej średniej pewności w klasyfikacji GRADE (ramka i tabela), co do zaledwie dwóch rodzajów leków (rycina z wyłączeniem publikacji o bardzo niskiej wiarygodności – taka jest wyświetlana domyślnie w artykule źródłowym). Skuteczność pozostałych środków pozostaje bardzo wątpliwa (rycina z włączonymi wszystkimi publikacjami – w artykule źródłowym trzeba to zrobić samodzielnie). Środki te nie są w prezentowanym opracowaniu rekomendowane. Tylko nieliczne badania okazują się wiarygodne i użyteczne.
Raport został przygotowany na podstawie analizy 25 opublikowanych, 10 w przygotowaniu do publikacji (przed uzyskaniem recenzji) i 6 aktualizowanych doniesień z badań eksperymentalnych randomizowanych. Żadne inne rodzaje badań, tym bardziej badań obserwacyjnych, nie były brane pod uwagę.
Interwencje, choćby wydawały się bardzo obiecujące (np. o czym można by sądzić na podstawie reakcji kolejnych pacjentów), nie mogą być rekomendowane, jeśli nie przeprowadzono wiarygodnych badań skuteczności czy bezpieczeństwa ich stosowania. Doniesienia takie (np. obserwacje serii przypadków pacjentów chorujących na COVID-19, leczonych lekiem neurologicznym Amantadyna), nie są nawet rozpatrywane jako potencjalnie obarczone zbyt wysokim ryzykiem, że wyciągnięto fałszywe wnioski; właściwa metodyka badania, w tym właściwe stosowanie grupy kontrolnej, odpowiednia liczebność i jednorodność próby, stosowanie zaślepienia badających, badanych i/lub oceniających wyniki, są zasadniczymi kryteriami wiarygodności badania [8].
Zjawiska nieprzydatnych i mylących badań to kolejne z charakterystycznych dla argumentacji evidence- -based practice zjawisk, a zauważanych w kontekście pandemii [9]. „Zalew złej jakości badań sabotuje skuteczną, opartą na dowodach naukowych, odpowiedź na COVID-19.” – Paul Glashiou, BMJ, 12 maja 2020 r. [9].
Moim zdaniem…
Zalew marnej jakości publikacji został uwypuklony przy obecnej pandemii. Problem ten istnieje w nauce od dawna i dotyczy również fizjoterapii. Obecny dostęp do wiedzy jest teoretycznie prosty. Problemem pozostaje jednak analiza jakości dostępnej literatury. Nie jest to łatwe dla studenta, ale i doświadczony praktyk z wieloletnim stażem, który już zapominał o co chodziło w ocenie jakości artykułów, może mieć z tym problemy. Liczę, że sytuacja będzie się poprawiała, mamy w standardzie nauczania przedmioty dotyczące badań naukowych i oceny ich jakości. Tym bardziej miło mi pochwalić się, że KIF wspomagał prof. Płaszewskiego i jego zespół w przygotowaniach do stworzenia polskiej wersji wyszukiwarki Physiotherapy Evidence Database, PEDro, która może być spokojnie traktowana jako pierwsze miejsce do szukania wysokiej jakości literatury z naszego, fizjoterapeutycznego obszaru zainteresowań.
dr n. biol. Zbigniew Wroński
Wiceprezes KRF ds. nauki i edukacji
Możliwe działania, społeczna odpowiedzialność
Autor artykułu opublikowanego 2 listopada 2020 r. przez Journal of American Medical Association (JAMA) przedstawia potencjalne mechanizmy neurologiczne skłonności do zawierzania fałszywym teoriom, odrzucania nauki i do powątpiewania w pandemię COVID-19 przez skądinąd racjonalnych i rozsądnych ludzi. Wiąże te mechanizmy ze stopniem alfabetyzacji naukowej (science literacy) [10].
Nasze środowisko powinno promować postawy opierania decyzji i postępowania w zakresie zdrowia na wiarygodnych źródłach. W okresie pandemii wiąże się to ze szczególną odpowiedzialnością.
Dziękuję doktorowi Zbigniewowi Wrońskiemu za analizę i uwagi do tekstu artykułu.
Społeczność medyczna powinna wzmóc systematyczne wysiłki w zakresie edukacji o nauce, zaczynającej się od dzieciństwa, przez całe życie. (…) Łatwo zrozumiałe prezentacje powinny być częścią każdego gabinetu i systemu ochrony zdrowia. Przyciągające uwagę i dostępne strony internetowe zawierające rzetelne informacje o zdrowiu powinny być przeciwdziałaniem dla fałszywych narracji (…). Kiedy nauka zwycięża, wszyscy zwyciężają. Bruce L. Miller, JAMA, 2 listopada 2020 r [10]
GRADE (Grading of Recommendations, Assessment, Development and Evaluations) jest przejrzystym schematem tworzenia i przedstawiania podsumowań dowodów naukowych I stanowi systematyczne podejście do formułowania wytycznych praktyki klinicznej. Jest najszerzej zaadoptowanym narzędziem stopniowania jakości dowodów naukowych i formułowania rekomendacji; ponad sto organizacji z całego świata oficjalnie zatwierdziło GRADE [6].
Projekt „PRO-EBP Platforma promowania i upowszechniania praktyki zawodowej opartej na wiedzy naukowej” dofinansowany z programu „Społeczna odpowiedzialność nauki” Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego, umowa nr SONP/SP/461408/2020.
Piśmiennictwo
1. Komitet Etyki w Nauce Polskiej Akademii Nauk. Etyczne aspekty upowszechniania poglądów nienaukowych. Stanowisko 1/2020 z dnia 24 lutego 2020 r.
2. Levis T. Eight persistent COVID-19 myths and why people believe them. Scientific American, 12. 10. 2020 r.
3. Managing the COVID-19 infodemic: Promoting healthy behaviours and mitigating the harm from misinformation and disinformation. Joint statement by WHO, UN, UNICEF, UNDP, UNESCO, UNAIDS, ITU, UN Global Pulse, and IFRC. 23. 09. 2020.
4. WHO Director General. Speeches. Munich Security Conference. Światowa Organizacja Zdrowia, 15. 02. 2020.
5. Siemieniuk R, Bartoszko JJ, Ge L, Zeraatkar D [wspólni pierwsi autorzy], i wsp. Drug treatments for covid-19: living systematic review and network meta-analysis. BMJ 2020;370:m2980 (wersja uaktualniona, zaakceptowana 04. 09. 2020).
6. Siemieniuk R, Guyatt G. What is GRADE? BMJ Best Practice.
7. Elliott JH, Turner T, Clavisi O, Thomas J, Higgins JPT, Mavergames C, I wsp. Living systematic reviews: an emerging opportunity to narrow the evidence-practice gap. PLoS Med 2014;11(2): e1001603.
8. Czy eksperyment jest wiarygodny? Opracowanie dostępne na stronie Physiotherpy Evidence Database, PEDro, wersja polska.
9. Glashiou P. Waste in covid-19 research. (Artykuł redakcyjny) .BMJ 2020;369:m1847 doi: 10.1136/ bmj.m1847
10. Miller BL. Science denial and COVID conspiracy theories. Potential neurological mechanisms and possible responses. Opublikowano online 02. 11. 2020. doi:10.1001/jama.2020.21332.
Daj znać, co sądzisz o tym artykule :)
